✍️ توسکا نیوز _ عباس نعیمی جورشری؛ آیا ایران مادری است که فرزندان خود را دوست ندارد؟! در متن این پرسش نمادین، چندین پرسش محوری نهفته است که حداقل در یک مسیر بر امر توسعه نیافتگی دلالت دارد. امر توسعه در قلمرو ملی تابع مولفه هایی چند از جمله زمینه ای، ساختاری و نیز تاریخی است. این نکات سبب می شود توسعه در نواحی مختلف ایران در سه نمودار قابل رصد باشد. نمودار جمعیت شناختی، سراسری و پیشینی. پرداختن به سیستان و بلوچستان تابعی است از محورهای فوق الذکر. در این راستا مباحث زیر قابل طرح است.
۱. “سیستان و بلوچستان” به مثابه یک “مفهوم” قابل ارزیابی است. مفهومی که در هم تنیده است با مفهومی وسیع تر به نام “ایران”. از این حیث تحولات آن باید ذیل تحولات وسیع تری ارزیابی شود.
سیستان و بلوچستان که در “گوشه”ی جغرافیایی ایران قراردارد به صفت گوشه گیری توسعه ای نیز متصف است. این ناحیه پیرامونی نسبت به مرکزیت تهران کمترین بهره حمایتی را کسب نموده است. عیارهای معرفت شناختی نشان می دهد سیستان و بلوچستان به عنوان یک مفهوم در طرد شدگی قراردارد. نه تنها جغرافیای او از مرکز دور افتاده بلکه ماهیتش نیز کمتر دیده می شود. “به چشم نیامدگی مفهومی” اصطلاحی است که نگارنده برای شرح ماهوی این منطقه از ایران پیشنهاد می کند. مفهوم در ذاتش از ارزش می افتد. خودش را به زیر می کشد. در تقلای دیده شدن، ناتوان می شود و رنگ می بازد. اینگونه سیستان و بلوچستان که جگرگوشه ایران است به اُفت مفهومی دچار شده است.
۲. سیستان و بلوچستان به مثابه یک کالبد دارای خصلت های زمینه ای مشخصی است. در جنوب شرقی ایران واقع است و پس از کرمان دومین استان وسیع کشور به شمار می رود چنانکه هم اندازه سوریه است. سیستان و بلوچستان اگرچه در نقشه یک قلمرو واحد است اما ماهیت سیستان متمایز از بلوچستان است که در هر تحلیل جامعه شناختی باید لحاظ شود.
سیستانی ها به زبان فارسی سخن می گویند و شیعه هستند حال آنکه بلوچ ها به گویش بلوچی اشتهار دارند و اهل سنت می باشند. جمعیت عمده استان نیز سنی و بلوچ است. کل ناحیه در زمره بیابانی و خشک قرار دارد. حداکثر دمای آن گاه به پنجاه درجه سانتیگراد می رسد. حداقل دما نیز به منفی هجده می رسد. همسایگی کشورهای افغانستان و به ویژه پاکستان موقعیت ژئوپلیتیک خاصی را پدید آورده که اهمیت ترانزیتی منطقه از آن جمله است. اهمیتی که نتوانسته به ارتقای کیفیت زندگی اهالی یاری برساند. صنایع مدرن شکل نگرفته و صنایع دستی(سوزن دوزی، سکه دوزی، سفالگری، زرگری، قالی بافی) از سرعت مدرنیته عقب مانده اند. اینگونه ملزومات توسعه قوام نیافته است.
۳. در درجه بندی توسعه یافتگی شهری عموما از شاخص های پنجگانه زیر استفاده می شود: آموزشی، بهداشتی، کشاورزی، فرهنگی، زیربنایی رفاهی. در پژوهشی متکی بر مدل های تحلیل سلسله مراتبی، آنتروپی شانون و تاپسیس نشان داده شده است که بیشترین و کمترین حد توسعه در شهرهای منطقه بدین قرار است:
آموزشی: زابل _ هیرمند
بهداشتی: زاهدان _کنارک
کشاورزی: زهک _ هیرمند
فرهنگی: زاهدان_ سیب و سوران
زیربنایی رفاهی: زاهدان_هیرمند.
در مجموع این تحقیقات زاهدان در صدر توسعه یافتگی شهرهای استان قرار دارد. بااینحال به نسبت امر توسعه ملی در زیر خط متوسط است. خاصه اینکه امر توسعه در معنای دقیق و مدرن خویش بر منزلت انسانی و مکان زیست او تکیه دارد. بر این شرح باید افزود حجم کثیری روستا که در سطح بدوی بشری زیست می کنند. آنها از مواهب پنجگانه مذکور در حد وخامت، بی بهره اند. برخی از روستاها خالی از سکنه شده است خاصه اینکه بحران آب در منطقه جدی است و بلکه جدی ترین بحران باشد. به لحاظ تاریخی، حیات طبیعی سیستان و بلوچستان به رودخانه هیرمند گره خورده است که تحت الشعاع اختلافات مرزی دو کشور و گرمایش عمومی زمین، بهره آبی کمتری برای اهالی رقم زده است. خشکی زمین، طوفان های شن، در کنار روش های سنتی کشت، بر مصائب زیستی منطقه افزوده است.
۴. در سال‌های اخیر مدارس کپری سیستان و بلوچستان گاه توجه رسانه ای را برانگیخته است. تصویر کودکی خاک آلود، زیر چادر یا اتاقی در آستانه ریزش، بوته های خار، تانکر خالی آب شرب و… گهگاه اعتنای عمومی را جلب نموده اما نهایتا تغییر جدی حاصل نشده است. تلاش در ارتقای کیفیت آموزش ادامه دارد اما سرعت رنج و ناامیدی بیش از آبادی است. برای درک عمق مساله می توان به چابهار ارجاع داد. تنها بندر اقیانوسی ایران کمترین بهره مندی آموزشی را دارد که خود متاثر از نرخ حاشیه نشینی بالاست. حاشیه نشینی در سیستان و بلوچستان زنگ خطری جامعه شناختی و بلکه انسانی است. چنانکه گاه چهل_پنجاه دانش آموز در یک کلاس غیراستاندارد تحصیل می کنند. دانش آموزانی که آثار سوتغذیه در چشمشان هویداست و در میانه مسیر، ترک تحصیل می کنند.
۵. مجموع نکات بالا شرایطی را فراهم کرده تا موقعیت اشتغال در منطقه نامساعد باشد. مهاجرت افزایش یافته و کیلومترها زمین خالی از سکنه گردد. این در حالی است که بهره برداری صحیح از موقعیت مرزی و ترانزیتی در کنار سواحل اقیانوسی می تواند به بهبود جایگاه انسانی و توسعه منطقه یاری برساند. برخلاف بنادر ایران در خلیج فارس، سواحل سیستان و بلوچستان در دریای عمان، مستقیما به آب های ازاد متصل است. این اتصال آبی یک اهرم جهش بالقوه می باشد که با سرمایه گذاری خارجی صحیح به رونق اشتغال و تولید خواهد انجامید. در شرایط کنونی که حس غلیظ تبعیض به ظهور جریانات فکری رادیکال دامن می زند، خشونت و ناامنی مرزی را افزایش می دهد، راهبرد توسعه اقیانوسی می تواند مثمرثمر باشد. به نظر می رسد سیاستگذاری کلان در این جهت و تقویت مدیریت میانی و خرد به عنوان مجریان مستقیم، به انتفاع به حق مردم منطقه می انجامد. انتفاعی که فرزند دور افتاده ایران را، سیستان و بلوچستان را، در آغوش ایران حفظ می کند.
