تهاجم نیروی نیابتی آمریکا (اسرائیل) به ایران با پشتیبانی آشکار آمریکا پیچیدگی‌های چندبعدی دارد که نیازمند بررسی میان‌رشته‌ای است. ترکیب چهارچوب‌های نظری مختلف می‌تواند به درک عمیق‌تر از این بحران کمک کند که در این یادداشت از چهار منظر نظری مورد بررسی مختصر قرار میگیرد:
- تئوری‌های سازمان و مدیریت: بررسی ساختار تصمیم‌گیری و الگوهای رفتاری نهادهای درگیر؛
- فلسفه قدرت: تحلیل روابط قدرت و سازوکارهای اعمال نفوذ؛
- مدیریت استراتژیک: ارزیابی راهبردهای نظامی-امنیتی طرفین؛
- حقوق بین‌الملل: واکاوی مشروعیت اقدامات نظامی بر اساس قوانین بین‌المللی.
- تئوری‌های سازمان و مدیریت
۱.۱. ساختار تصمیم‌گیری
به طور کلی سازمان‌دهی نظام تصمیم‌گیری در ایران با ویژگی‌هایی همچون سلسله مراتب قدرت متمرکز حول نهاد رهبری]۱[، تصمیم‌گیری مبتنی بر ایدئولوژی و محاسبات امنیتی بلندمدت و مقاومت سازمانی در برابر تغییرات خارجی همراه است ]۱۶[.
در مقابل، ساختار تصمیم‌گیری اسرائیل ترکیبی از انعطاف‌پذیری تاکتیکی، هماهنگی بین نهادهای نظامی، امنیتی و سیاسی تحت فشار افکار عمومی]۱۷[ و تأثیرپذیری از متغیرهای بین‌المللی به ویژه روابط با آمریکا]۱۰[ می‌باشد.
۱.۲. مدیریت بحران و یادگیری سازمانی
ایران از الگوی یادگیری تجمعی (Accumulative Learning) در مواجهه با تحریم‌ها و تهدیدات استفاده می‌کند که شامل: توسعه توانمندی‌های بومی در فناوری‌های دفاعی و ایجاد شبکه‌های نیابتی به عنوان بازوی استراتژیک می‌باشد]۱[ و ]۱۶[.
اسرائیل از الگوی یادگیری تطبیقی (Adaptive Learning) بهره می‌برد که مشخصه‌های آن اصلاح سریع تاکتیک‌ها پس از هر درگیری و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته نظیر سایبری و هوش مصنوعی می‌باشد]۱۳[.
۱.۳. نظریه سیستم‌ها (Systems Theory)
سازمان‌های مدیریتی اغلب از این نظریه برای تحلیل تعاملات پیچیده بین بازیگران در جنگ استفاده می‌کنند. در این چارچوب، جنگ ایران وآمریکا به عنوان یک سیستم پویا در نظر گرفته می‌شود که شامل زیرسیستم‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی است. جنگ ۱۲ روزه را می‌توان به عنوان یک سیستم پیچیده متشکل از زیرسیستم‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی در نظر گرفت که در آن ورودی‌ها شامل تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، حمایت‌های نظامی آمریکا از اسرائیل و گفتمان مقاومت در ایران؛ فرآیندها شامل دیپلماسی منطقه‌ای ایران و عملیات‌های اطلاعاتی اسرائیل؛ و خروجی‌ها شامل تشدید تنش‌های منطقه‌ای و تغییر موازنه قوا در خاورمیانه می‌باشد]۹[.
در نتیجه تعامل این زیرسیستم‌ها باعث ایجاد یک چرخه بازخورد مثبت (افزایش تنش) یا منفی (تنش‌زدایی) می‌شود. مدیریت این جنگ نیازمند درک روابط متقابل بین اجزای سیستم است.
۲. فلسفه قدرت
۲.۱. در روابط قدرت نامتقارن می‌توان به موارد ذیل توجه نمود:
قدرت سخت (Hard Power) آمریکا و اسرائیل در برتری نظامی متعارف و هسته‌ای ]۱۳[؛
قدرت نرم (Soft Power) ایران: نفوذ ایدئولوژیک و حمایت از گروه‌های مقاومت]۱[؛
قدرت هوشمند (Smart Power) دو طرف: ترکیب تهدید نظامی با فشار اقتصادی و دیپلماسی]۱۰[.
۲.۲. نظریه بازی‌ها (Game Theory)
این درگیری را می‌توان به عنوان بازی با حاصل‌جمع صفر تحلیل کرد که از جمله ویژگی‌های مهم آن را می توان در افزایش تنش‌ها بر اساس پارادوکس معضل امنیتی (Security Dilemma)، رفتار مبتنی بر بدبینی متقابل و عدم اعتماد]۱۷[ و احتمال تبدیل به بازی با جمع غیرصفر در صورت ورود بازیگران ثالث مانند چین و روسیه ]۱۰[ دانست.
۳. مدیریت استراتژیک
۳.۱. استراتژی‌های کلان طرفین
استراتژی‌های ایران را می‌توان در بازدارندگی نامتقارن از طریق توان موشکی و نیابتی‌ها]۱[، استراتژی دفاع عمقی با ایجاد لایه‌های امنیتی متعدد ]۱۶[ و بهره‌گیری از راهبرد فرسایشی در مقابل برتری نظامی دشمن دانست.
استراتژی آمریکا (به نیابت اسرائیل) را می‌توان در جنگ ترکیبی (Hybrid Warfare) با ترکیب حملات نظامی، جنگ سایبری و عملیات روانی]۱۶[، استراتژی ضربه پیشدستانه (Preemptive Strike) علیه تأسیسات هسته‌ای]۱۳[ و به کارگیری محاصره هوشمند (Smart Containment) از طریق تحریم‌ها]۱۰[ دانست.
۳.۲. ارزیابی SWOT
نقاط قوت ایران در جغرافیای استراتژیک و عمق دفاعی و شبکه‌های نیابتی منطقه‌ای آن]۱ [و نقاط ضعف ایران در آسیب‌پذیری اقتصادی تحت تحریم‌ها و محدودیت در فناوری‌های پیشرفته پدافندی عنوان شده است]۱۷[.
فرصت‌های ایران در جلب نظر کشورهای منطقه و همکاری با قدرت‌هایی مانند چین و روسیه و دامن زدن به بحران‌های داخلی اسرائیل ]۱۱[ و در مقابل تهدیدهای ایران به ائتلاف منطقه‌ای ضدایرانی و فشار بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای برمی گردد]۱۳[.
۴. حقوق بین‌الملل
۴.۱. مشروعیت حمله اسرائیل.
نقض ماده ۲(۴) منشور ملل متحد درباره ممنوعیت استفاده از زور]۸[ و ]۱۳[، عدم احراز شرایط دفاع مشروع (ماده ۵۱) به دلیل عدم وقوع حمله قریب‌الوقوع از سوی ایران]۱۳[ و نقض حقوق بشردوستانه بین‌المللی در حملات به تأسیسات غیرنظامی]۸[ از جمله مواردی است که در عدم مشروعیت حمله آمریکا (اسرائیل) در محافل داخلی و بین المللی عنوان شده است.
۴.۲. مسئولیت بین‌المللی
مسئولیت کیفری مقامات اسرائیل بر اساس ماده ۸ اساسنامه رم دیوان کیفری بین‌المللی]۸[ ؛ نقض اصل تفکیک (Principle of Distinction) در حقوق بشردوستانه]۱۳[ و مسئولیت ثانویه آمریکا به عنوان حامی نظامی اسرائیل]۱۷[ را می توان از طریق نهادهای بین المللی برای احقاق حقوق ایران پیگیری نمود.
راهکارهای پیشنهادی:
- تقویت ساز و کارهای تصمیم گیری پویا با خرد جمعی و انعطاف پذیری سازمانی. به عنوان مثال ایجاد شورای راهبردی متشکل از نمایندگان تمام نهادهای موثر رسمی برای کاهش تمرکزگرایی.
- ایجاد مرکز مستندسازی تجربیات نظامی با الگوی بررسی پس از اقدام(After Action Review).
- طراحی ساختارهای موقت ویژه بحران (Adhocracy) برای واکنش سریع.
- تفویض اختیارات به سطوح عملیاتی در شرایط اضطراری.
- ترکیب بازدارندگی موشکی با دیپلماسی فرهنگی در داخل و منطقه.
- تبدیل بازی با جمع صفر به بازی غیرصفر از طریق مشارکت بازیگران ثالث.
- استفاده از اهرم‌های اقتصادی مانند کریدورهای ترانزیتی به عنوان ابزار نفوذ.
- پوشش نقاط ضعف با تکیه بر نقاط قوت و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها با استفاده از تعاملات منطقه‌ای برای همکاری‌های بیشتر در ابعاد مختلف و اعتمادسازی در خصوص صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران.
- طرح شکایت در دیوان بین‌المللی دادگستری با استناد به نقض ماده ۲(۴) منشور ملل.
- مستندسازی جنایات جنگی برای دیوان کیفری بین‌المللی (ماده ۸ اساسنامه رم).
- تشکیل تیم ویژه وکلای بین‌المللی برای پیگیری حقوقی پرونده‌ها.
منابع
-
Allison, G. (2023). Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap? Houghton Mifflin Harcourt.
-
Axelrod, R. (1984). The evolution of cooperation. Basic Books.
-
BBC NEWS. فارسیhttps://www.bbc.com/persian/articles/c784lj8gzvjo جنگ اسرائیل و ایران؛ واکنش هم‌پیمانان ایران و سایر کشورها.
-
Clausewitz, C. von. (1976). On war (Edited and Translated by MICHAEL HOWARD and PETER PARET). Princeton University Press.
-
Deutsche Welle. (2025) https://www.dw.com/fa-af/ درگیری اسرائیل – ایران؛ حقوق بین‌الملل چه می‌گوید؟
-
Foucault, M. (1980). Power/knowledge: Selected interviews and other writings, 1972-1977 (C. Gordon, Ed.). Pantheon Books.
-
International Court of Justice. (2024). Statute of the International Court of Justice. United Nations.
-
Kaplan, R. D. (2023). The revenge of geography: What the map tells us about coming conflicts and the battle against fate. Random House.
-
Katz, D., & Kahn, R. L. (1978). The social psychology of organizations(2nd ed.). Wiley.
-
Mintzberg, H. (2009). Managing. Berrett-Koehler Publishers.
-
Nye, J. S. (2011). The future of power. Public Affairs.
-
Porter, M. E. (1985). Competitive advantage: Creating and sustaining superior performance. Free Press.
-
Schelling, T. C. (1960). The strategy of conflict. Harvard University Press.
-
Simon, H. A. (1997). Administrative behavior: A study of decision-making processes in administrative organizations (4th ed.). Free Press.
-
United Nations. (1945). Charter of the United Nations. https://www.un.org/en/about-us/un-charter
-
Wikipedia. (2025). https://fa.wikipedia.org/wiki. جنگ نیابتی ایران و اسرائیل
-
خبرگزاری برنا. (۱۴۰۴). تحلیل حقوقی حمله نظامی اسرائیل به خاک ایران و زیرساخت‌های غیرنظامی از منظر حقوق بین‌الملل.
